سنگ‌شویی و شست‌وشوی آنزیمی در صنعت جین
مقدمه
شلوار جین آبی که نخستین بار در دهۀ ۱۸۷۰ برای معدنچی‌ها و گاوچران‌ها طراحی شد، امروزه به یکی از پرکاربردترین و محبوب‌ترین پوشاک در سراسر جهان تبدیل شده است. جذابیت جین نه‌تنها در دوام و راحتی آن، بلکه در ظاهر کهنه‌نما و فرسوده‌ای‌ست که از طریق فرآیندهایی مانند سنگ‌شویی (stone washing) و شست‌وشوی آنزیمی (enzyme washing) به پارچه داده می‌شود.
فرآیند سنگ‌شویی (Stone Washing)
سنگ‌شویی چیست؟
سنگ‌شویی فرایندی مکانیکی و شیمیایی برای ایجاد ظاهر فرسوده و جذاب روی پارچه‌های جین است. در این فرآیند، پارچه به همراه سنگ‌پوکه در دستگاه‌های شست‌وشوی صنعتی قرار می‌گیرد. اصطکاک حاصل از برخورد پارچه با سنگ باعث ایجاد طرح‌های نامنظم، زاپ، چروک و رنگ‌رفتگی می‌شود.
مزایای سنگ‌شویی
- ایجاد جلوۀ کهنه و شسته‌شده روی پارچه
- افزایش نرمی، لطافت و انعطاف‌پذیری
- ایجاد ساییدگی کنترل‌شده برای تولید جین‌های زاپ‌دار
چالش‌ها
یکی از معایب رایج در سنگ‌شویی، آبرفت پارچه است؛ یعنی کاهش ابعاد در طول یا عرض پارچه که در پارچه‌های پنبه‌ای و کشی شایع‌تر است. به همین دلیل، برای جلوگیری از اشتباه در اندازه‌گیری و برش، توصیه می‌شود قبل از تولید انبوه، نمونه‌ای آزمایشی شسته و میزان آبرفت آن محاسبه شود.
شست‌وشوی آنزیمی (Enzyme Washing)
نقش آنزیم سلولاز
در سال‌های اخیر، آنزیم‌ها جایگزین مناسبی برای سنگ در فرآیند سنگ‌شویی
شده‌اند.
سلولاز (Cellulase) یکی از
مهم‌ترین آنزیم‌ها در این حوزه است. این آنزیم با تجزیه کنترل‌شدۀ سطحی لیف پنبه،
ظاهر کهنه‌ای مشابه سنگ‌شور ایجاد می‌کند بدون آن‌که به پارچه آسیب جدی وارد شود
.
انواع سلولاز و شرایط کاربرد
|
نوع سلولاز |
pH بهینه |
دمای بهینه |
ویژگی |
|
سلولاز اسیدی |
4.5–5.5 |
50–60°C |
قدرت سایشی بالا، خطر کاهش مقاومت پارچه، افزایش رنگ‌رفتگی پشت |
|
سلولاز خنثی |
6–7 |
50–60°C |
تاثیر کمتر بر مقاومت پارچه، ظاهر یکنواخت‌تر، کاربرد گسترده‌تر |
میزان مصرف معمول سلولاز بین ۲ تا ۴ گرم در لیتر است.
مزایای آنزیم نسبت به سنگ
- کاهش آسیب به ماشین‌آلات
- کاهش آلودگی زیست‌محیطی ناشی از دفع سنگ
- افزایش ظرفیت دستگاه تا ۵۰٪ به دلیل حذف سنگ
- کنترل بهتر بر روی شدت ساییدگی و ظاهر نهایی
غیرفعال‌سازی آنزیم
پس از اتمام شست‌وشوی آنزیمی، باید آنزیم‌ها غیرفعال شوند. چون حتی پس از توقف فرآیند، آنزیم می‌تواند به فعالیت خود ادامه داده و موجب پوسیدگی و پارگی پارچه شود. این کار معمولاً با افزایش pH یا دما انجام می‌شود.
رنگ‌بری و ایجاد شیدهای خاص
برای افزایش تنوع در ظاهر نهایی جین، می‌توان از مواد شیمیایی مکملی استفاده کرد:
|
ماده |
شید نهایی ایجادشده |
|
آب ژاول |
آبی روشن |
|
پرمنگنات پتاسیم |
طوسی مایل به آبی |
|
آنزیم لاکاز |
زرد مایل به سبز |
|
سلولاز |
سبز کم‌رنگ |
مراحل شست‌وشوی صنعتی جین
- پیش‌فرآیند: شامل حذف ناخالصی‌ها، آهارگیری و جلوگیری از چین‌خوردگی
- شست‌وشوی اصلی: شامل سنگ‌شویی، آنزیم‌شویی یا شست‌وشوی ترکیبی
- رنگ‌زدایی یا رنگرزی ثانویه (در صورت نیاز)
- نرم‌کردن نهایی پارچه
نتیجه‌گیری
فرآیندهای سنگ‌شویی و آنزیم‌شویی نه‌تنها به زیبایی و تنوع ظاهری پارچه‌های جین می‌افزایند، بلکه با افزایش نرمی و لطافت، کیفیت نهایی محصول را بهبود می‌بخشند. انتخاب صحیح بین روش‌ها، بسته به نوع پارچه، ظاهر دلخواه و ملاحظات زیست‌محیطی، گام کلیدی در تولید پوشاک مدرن جین است.
منابع:
- سایت رسمی جهان شیمی: jahanshimi.com
- www.coats.com